Πιόνι σκακιού σε καβαφική πορεία Ιθάκη-Θερμοπύλες

           Όπως εύστοχα επισημαίνουν οι Στάντης και Ήρκος Αποστολίδης («Κ.Π Καβάφης - Άπαντα τα Δημοσιευμένα Ποιήματα»- Αποστολίδης Ρένος, Αποστολίδης Ήρκος, Αποστολίδης Στάντης, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα  Δεκέμβριος 2002), στιβαροί επιστήμονες φιλόλογοι και ερμηνευτές-στοχαστές (άξιοι συνεχιστές πατρός και παππού), το Το πιόνι και η Ιθάκη (και οι Θερμοπύλες, θα πρόσθετα) εμφανίζουν τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς τη μορφή και τη δομή ομοιότητες αξιοσημείωτες.
          Διαβάζοντας και μελετώντας τα ποιήματα βλέπει κανείς πόσο η ποιητική βάσανος ωθούσε τον Καβάφη να επανέρχεται και να επεξεργάζεται τα ποιήματά του ως νοήματα και ως φόρμα. Πολλά που τηρούνταν στο αρχείο του αδημοσίευτα βρίσκονταν σε διαδικασία (πολλών ετών ενίοτε) επεξεργασίας, μερικά από τα δημοσιευμένα του έχουν πίσω τους (στα αποκηρυγμένα ή κρυμμένα) το μακρινό "πρόγονό" τους, ένω κάποια απορρίφθηκαν - όπως  Το πιόνι, που φέρει την καβαφική σημείωση (αγγλιστί, όπως πολλές φορές) "not for publication" (= όχι για δημοσίευση).
           Το πιόνι αποτελεί ένα από τα πρώιμα σχεδόν ποιήματα του Καβάφη. Όπως και στην Ιθάκη, αρχικά εστιάζει το φακό του σταδιακά στο θέμα - εδώ το πιόνι, στην Ιθάκη μάλλον ο δρόμος. Απαριθμεί τις δυσκολίες στη συνέχεια - παράλληλα και στα δύο ποιήματα. Στην Ιθάκη τελειώνει αισιόδοξα, ενώ στο Το πιόνι μας προϊδεάζει από τους πρώτους στίχους για τη διάψευση των προσδοκιών και το απαισιόδοξο τέλος, το οποίο παραθέτει με μια επίγευση τραγικότητας. Το πιόνι φαίνεται πιο λυρικό, αλλά η Ιθάκη αποτελεί το πιο ώριμο έργο που αποδίδει ποιητικά μια βαθιά φιλοσοφική άποψη, απαλλαγμένη από περιττούς συναισθηματισμούς.

*

Το πιόνι

(1894)

Πολλάκις βλέποντας να παίζουν σκάκι
ακολουθεί το μάτι μου ένα Πιόνι
οπού σιγά, σιγά τον δρόμο βρίσκει
και στην υστερινή γραμμή προφθαίνει.
Με τέτοια προθυμία πάει στην άκρη
οπού θαρρείς πως βέβαια εδώ θ' αρχίσουν
η απολαύσεις του κ' η αμοιβές του.
Πολλαίς στον δρόμο κακουχίαις βρίσκει.
Λόγχαις λοξά το ρίχνουν πεζοδρόμοι·
τα κάστρα το χτυπούν με ταις πλατειαίς των
γραμμαίς· μέσα στα δυο τετράγωνά των
γρήγοροι καβαλλάρηδες γυρεύουν
με δόλο να το κάμουν να σκαλώση·
κ' εδώ κ' εκεί με γωνιακή φοβέρα
μπαίνει στον δρόμο του κανένα πιόνι
απ' το στρατόπεδο του εχθρού σταλμένο.

Αλλά γλυτώνει απ' τους κινδύνους όλους
και στην υστερινή γραμμή προφθαίνει.

Τι θριαμβευτικά που εδώ προφθαίνει,
στην φοβερή γραμμή την τελευταία·
τι πρόθυμα στον θάνατό του αγγίζει!

Γιατί εδώ το Πιόνι θα πεθάνη
κ' ήσαν οι κόποι του προς τούτο μόνο.
Για την βασίλισσα, που θα μας σώση,
για να την αναστήση από τον τάφο
ήλθε να πέση στου σκακιού τον άδη.

*

Ἰθάκη 

(1910)

Σὰ βγεῖς στὸν πηγαιμὸ γιὰ τὴν Ἰθάκη,
νὰ εὔχεσαι νά ῾ναι μακρὺς ὁ δρόμος,
γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις.

Τοὺς Λαιστρυγόνας καὶ τοὺς Κύκλωπας,
τὸν θυμωμένο Ποσειδῶνα μὴ φοβᾶσαι,
τέτοια στὸν δρόμο σου ποτέ σου δὲν θὰ βρεῖς,
ἂν μέν᾿ ἡ σκέψις σου ὑψηλή, ἂν ἐκλεκτὴ
συγκίνησις τὸ πνεῦμα καὶ τὸ σῶμα σου ἀγγίζει.

Τοὺς Λαιστρυγόνας καὶ τοὺς Κύκλωπας,
τὸν ἄγριο Ποσειδῶνα δὲν θὰ συναντήσεις,
ἂν δὲν τοὺς κουβανεῖς μὲς στὴν ψυχή σου,
ἂν ἡ ψυχή σου δὲν τοὺς στήνει ἐμπρός σου.

Νὰ εὔχεσαι νά ῾ναι μακρὺς ὁ δρόμος.
Πολλὰ τὰ καλοκαιρινὰ πρωινὰ νὰ εἶναι
ποῦ μὲ τί εὐχαρίστηση, μὲ τί χαρὰ
θὰ μπαίνεις σὲ λιμένας πρωτοειδωμένους.

Νὰ σταματήσεις σ᾿ ἐμπορεῖα Φοινικικά,
καὶ τὲς καλὲς πραγμάτειες ν᾿ ἀποκτήσεις,
σεντέφια καὶ κοράλλια, κεχριμπάρια κ᾿ ἔβενους,
καὶ ἡδονικὰ μυρωδικὰ κάθε λογῆς,
ὅσο μπορεῖς πιὸ ἄφθονα ἡδονικὰ μυρωδικά.

Σὲ πόλεις Αἰγυπτιακὲς πολλὲς νὰ πᾷς,
νὰ μάθεις καὶ νὰ μάθεις ἀπ᾿ τοὺς σπουδασμένους.
Πάντα στὸ νοῦ σου νά ῾χεις τὴν Ἰθάκη.
Τὸ φθάσιμον ἐκεῖ εἶν᾿ ὁ προορισμός σου.

Ἀλλὰ μὴ βιάζεις τὸ ταξίδι διόλου.
Καλλίτερα χρόνια πολλὰ νὰ διαρκέσει.
Καὶ γέρος πιὰ ν᾿ ἀράξεις στὸ νησί,
πλούσιος μὲ ὅσα κέρδισες στὸν δρόμο,
μὴ προσδοκώντας πλούτη νὰ σὲ δώσει ἡ Ἰθάκη.

Ἡ Ἰθάκη σ᾿ ἔδωσε τ᾿ ὡραῖο ταξίδι.
Χωρὶς αὐτὴν δὲν θά ῾βγαινες στὸν δρόμο.
Ἄλλα δὲν ἔχει νὰ σὲ δώσει πιά.

Κι ἂν πτωχικὴ τὴν βρεῖς, ἡ Ἰθάκη δὲν σὲ γέλασε.
Ἔτσι σοφὸς ποὺ ἔγινες, μὲ τόση πεῖρα,
ἤδη θὰ τὸ κατάλαβες οἱ Ἰθάκες τὶ σημαίνουν.

 

*

                  Το ζήτημα της μοιραίας κατάληξης τονίζεται και στο ποίημα Θερμοπύλες, όπου υπογραμμίζεται η συνειδητή και σθεναρή μέχρι τέλους απόφαση. Η πλήρης επίγνωση του αδυσώπητου τέλους δεν αναφέρεται ρητά στο Πιόνι- φαίνεται ότι υπακούει, ίσως, ακούσια σε μια νομοτέλεια, σε ένα πεπρωμένο. Παράθετουμε το υπέροχο, δίκην αρχαιοπρεπούς επιτύμβιου επιγράμματος, ποίημα με το βαρβαρισμό μὴ κινοῦντες (όπως το σολωμικό και διηγώντας τα να κλαις):

Θερμοπύλες

(1901-1903)

Τιμὴ σὲ ἐκείνους ὅπου στὴν ζωὴν των
ὥρισαν καὶ φυλάγουν Θερμοπύλες.
Ποτὲ ἀπὸ τὸ χρέος μὴ κινοῦντες·
  δίκαιοι κ᾿ ἴσιοι σ᾿ ὅλες των τὲς πράξεις,
ἀλλὰ μὲ λύπη κιόλας κ᾿ εὐσπλαχνία·
  γενναῖοι ὁσάκις εἶναι πλούσιοι, κι ὅταν
εἶναι πτωχοί, πάλ᾿ εἰς μικρὸν γενναῖοι,
πάλι συντρέχοντες ὅσο μποροῦν·
 πάντοτε τὴν ἀλήθεια ὁμιλοῦντες,
πλὴν χωρὶς μίσος γιὰ τοὺς ψευδόμενους.

Καὶ περισσότερη τιμὴ τοὺς πρέπει 
 ὅταν προβλέπουν,(καὶ πολλοὶ προβλέπουν),
πῶς ὁ Ἐφιάλτης θὰ φανεῖ στὸ τέλος,
κ᾿ οἱ Μῆδοι ἐπιτέλους θὰ διαβοῦνε.

*

Επιστρέψτε σε αυτή την ανάρτηση  για να ακούσετε το ποίημα από τον Οικουμενικό μας Πατριάρχη Βαρθολομαίο τον Α΄.

*