ΚΝΛ : Της Άρτας το γεφύρι...

Γορτυνία, γεφύρι στον ποταμό Λούσιο

Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας :
 αγαπημένο μάθημα. 

*

            Δημοτικό τραγούδι: πάντα πραγματευόμασταν κάποια δείγματα τις προηγούμενες χρονιές (νανουρίσματα, για την ξενιτιά-δείτε και τις σημειώσεις).  

           Πολλές οι κατηγορίες του ανάλογα και με το θέμα : ιστορικά, κλέφτικα, της ξενιτιάς, της εργασίας (κρατούσαν το ρυθμό εργασίας ή συνόδευαν τους ανθρώπους τις ατέλειωτες ώρες της κοπιαστικής τους δουλειάς), του γάμου, μοιρολόγια, νανουρίσματα κ.α.π.

           Μια ιδιαίτερη κατηγορία δημοτικών τραγουδιών αποτελούσαν οι παραλογές : πολύστιχα αφηγηματικά τραγούδια με επικολυρικό χαρακτήρα (αφηγούνται δηλαδή μια ιστορία με πλοκή αλλά σκιαγραφούν και τα συναισθήματα των πρωταγωνιστών ή επιτείνουν αυτά των ακροατών). Ο Fauriel (εξαιρετική η συλλογή του του 19ου αιώνα- θα αναρτήσω αρκετά αποσπάσματα) τα αναφέρει ως πλαστά, γιατί η ιστορία που εκτυλίσσεται έχει πολλά παραμυθικά στοιχεία. Πηγές τους αποτέλεσαν  και συνταρακτικά γεγονότα της εποχής, εμπλουτισμένα όμως με μύθους, δοξασίες, μοτίβα από την αρχαία ποίηση σχεδόν (δείτε στο Λεξικό Λογ. Όρων : δημοτικό τραγούδι, παραλογή). Η λαϊκή φαντασία και επιτηδειότητα μας έδωσε στιχουργήματα δραματικά και συναρπαστικά. Πιστεύεται ότι δεν τα τραγουδούσαν, αλλά τα απήγγελναν, όπως τα γνωστά σας ομηρικά έπη. Τα θέματα είναι διαδεδομένα σε όλο τον ελληνικό χώρο (και στη Βαλκανική μερικά), υπάρχουν δηλαδή παραλλαγές του ίδιου τραγουδιού. Στην Κύπρο οι παραλογές ονομάζονται περιλοές (πηγή: Το δημοτικό τραγούδι - Παραλογές, επιμ. Γ. Ιωάννου, Ερμής 1975). 

* 

γεφύρι ποταμού Κομψάτου, νομός Κομοτηνής

             Η μανία της φύσης, όπως εκδηλώνεται με δύναμη του νερού και των ορμητικών ποταμιών που καθιστούσαν την επικοινωνία των οικισμών αδύνατη, τιθασεύτηκε από τους ανθρώπους με επιδεξιότητα - χωρίς πτυχία αλλά με τεχνογνωσία, απόσταγμα νου και εμπειρίας- με τα γνωστά μας πέτρινα γεφύρια. Διάσπαρτα σε όλη την Ελλάδα στέκουν ακόμα και σήμερα και στολίζουν το φυσικό περιβάλλον, πλήρως ενταγμένα σε αυτό. Η σημερινή ομορφιά κρύβει τη ζωτική σημασία και τη λειτουργικότητά τους τα παλιά δύσκολα χρόνια. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τέτοιου μεγέθους και σημασίας έργο ήταν η αντοχή ή το γκρέμισμα του γεφυριού, που μπορούσε να στοιχίσει τη ζωή κάποιων ανθρώπων ή/και ζώων, αλλά και την επιβίωση ολόκληρων οικισμών και μεγαλύτερων περιοχών (οι μετακινήσεις μεγάλων αποστάσεων - σκεφτείτε- γίνονταν με τα πόδια ή ζώα). Για να στεριώσει ένα μεγάλο έργο χρειάζεται - σύμφωνα με την παραλογή αυτή- μια ανθρωποθυσία γυναίκας, της αγαπημένης του πρωτομάστορα, ο οποίος πρέπει να πληρώσει το τίμημα της επιτυχίας ή της αποτυχίας (και ο Τρωικός πόλεμος δεν ξεκίνησε με απαίτηση για μια ανθρωποθυσία, της Ιφιγένειας; ). Αυτό το αποκρουστικό γεγονός της ανθρωποθυσίας, που απηχεί πολύ παλαιότερες εποχές και πρακτικές, μεταλλάσσεται σε ένα εξαιρετικό δημοτικό τραγούδι, με τα γνωστά χαρακτηριστικά του: την εικονοποιία, τη δράση και πλήθος σχημάτων λόγου!

*
Δείτε τη δραματοποίηση του ποιήματος (σε κινούμενα σχέδια) :
ο Θρύλος του γεφυριού της Άρτας 

*

Ζαγόρι: Δεν ξέρω τα χέρια που το χτίσανε, ούτε όλα τα πόδια 
που το περπατήσανε. Ξέρω, όμως, τα χείλη που το τραγουδήσανε 
και τα πόδια που με σεβασμό το διαβήκανε...

Πληροφορίες για το πώς χτίζονταν τα πέτρινα γεφύρια σε μια αξιόλογη έκδοση του ΚΠΕ Μακρινίτσας (αλήθεια έχετε στοιχεία ή φωτογραφίες από γεφύρια στον τόπο καταγωγής σας;) :

 Πέτρινα τοξωτά γεφύρια της Ελλάδας
ή
μια έκδοση της ΔΚ Βιβλιοθήκης Σερρών για Τα πέτρινα γεφύρια  του νομού.
  

Πολλά τραγούδια σχετικά χορεύονται με στοιχεία που παραπέμπουν στην καμάρα του γεφυριού: Χορός "Καμάρα" από τη Σκιάθο (αναπαριστά την καμάρα του γεφυριού).

*

Ακούστε την παραλλαγή από τη Θράκη με τον  Χρόνη Αηδονίδη,  την ποντιακή  Της Τρίχας το γεφύρι,  αυτήν από την Ιερισσό Χαλκιδικής (καγκελευτός- καμάρα από τους χορευτές) και διαβάστε την  πομακική παραλλαγή  (σλαβόφωνη μουσουλμανική κοινότητα της Θράκης, εδώ από τη Σμίνθη νομού Ξάνθης) . 

 *
Μην ξεχνάμε ότι παραδοσιακά ένας χαρακτηρισμός ομορφιάς μιας γυναίκας είναι καμαροφρύδα - η καμάρα γεφυριού στο πρόσωπο όμορφης γυναίκας.

ιστορική Γέφυρα Πλάκας :
πρωτομάστορας Κ. Μπέκας, στοίχισε χιλιάδες γρόσια...

Η δημοτική παράδοση με το έντονο επικολυρικό και τραγικό στοιχείο ενέπνευσε και μεταγενέστερους δημιουργούς, που εμπνεύστηκαν από το γεφύρι της Άρτας:

1. Το τραγούδι σε μουσική  Ν. Παπακώστα (2009).
2.  Το όνειρο του πρωτομάστορα Νικήτα  (Α. Φακίνος 1998) : ακούστε το βιβλίο διασκευασμένο από τα ομιλούντα βιβλία Φάρου τυφλών.  Ο Άρης Φακίνος - πολύ σημαντικός έλληνας συγγραφέας που χάθηκε πρόωρα- έγραψε το 1998 το τελευταίο του βιβλίο : Το 1779 και για 10 χρόνια χτίζεται το γεφύρι, που σύμφωνα με το όνειρο του πρωτομάστορα Νικήτα Τσιάκα, θα βοηθήσει να έρθουν, μια ώρα αρχύτερα, «τα Φώτα της Ευρώπης» στην υπόδουλη χώρα. Οι ελπίδες του θα διαψευσθούν: η γέφυρα θα ανοίξει τον δρόμο σε εμπόρους, οθωμανούς στρατιώτες και ευρωπαίους πράκτορες, ο τόπος θα αιμορραγεί αφού οι ντόπιοι ξενιτεύονται και οι φιλέλληνες που φέρνουν τη φλόγα της Επανάστασης πιο δύσκολα βρίσκουν απροσπέλαστο καταφύγιο. Αλλα 10 χρόνια θα υπομείνει ο αρχιτέκτονας της γέφυρας τον εκφυλισμό που προκάλεσε το έργο του ώσπου να πάρει τη μεγάλη απόφαση να τινάξει στον αέρα το γεφύρι με μόνα απομεινάρια  τα κομμένα άκρα του στις δύο πλευρές της χαράδρας... (πηγή). Δύο χαρακτηριστικά αποσπάσματα από το βιβλίο:  "Τα 'ξερε και τα 'βλεπε όλα αυτά ο μαστρο-Νικήτας, αλλά τα περισσότερα τα 'χε φανταστεί από πριν, τα 'χε προβλέψει. Κάτεχε καλά πως ο δρόμος που ανοίγεις για να μπορούν να ταξιδεύουν και να επικοινωνούν οι άνθρωποι δεν είναι μποστάνι για να τον μαντρώσεις, δεν είναι κάστρο να χτίσεις στα μπεντένια κανόνια, να βάλεις και μια κινητή γέφυρα. Ο παράς δεν ταξιδεύει ποτέ χωρίς συνοδεία, σέρνει από πίσω του, όπως κι ένα κάρο φορτωμένο κοπριά, ένα σωρό ζούδια, μύγες, σκαθάρια, σκουλήκια: χρήμα καθαρό, τίμιο, αθώο δεν υπάρχει πουθενά στον κόσμο. (σελ. 178)
   Δεν του καλοφαίνεται του σκλάβου η ξαφνική λευτεριά, συλλογίστηκε, του φαίνεται αφύσικο να μην βλέπει στα χέρια του δεσμά, έχει συνηθίσει στη σιγουριά που τον κάνει νοιώθει του αφέντη η παρουσία. Κάθε φορά που δεν βλέπει ο άνθρωπος γύρω του κάποιον για να τον υπακούσει, για να του προσπέσει, για να τον αποκαλέσει "αφέντη" δεν νιώθει καλά, νοσταλγεί την πρότερη σκλαβιά, αναζητάει αλυσίδες για να τις περάσει μονάχος του στα χέρια. (σελ. 195)                                                           
3.  τραγούδι Ν. Ξυδάκη : Η γυναίκα του πρωτομάστορα
4.   Γεφύρι πέτρινο  : Τραγούδι του Ν. Ξυδάκη σε στίχους του (υπέροχου Ηπειρώτη ποιητή) Μιχάλη Γκανά: 
   Εκεί που σμίγουν δυο ποτάμια,
   και αδερφώνουν τα νερά
   ένα γεφύρι πέτρινο
   απλώνει τ΄ άσπρα του φτερά
   
   
   Ξέρω τα χέρια που το χτίσανε
   τα πόδια που το περπατήσανε.
   
   
   Κρυμμένο μέσα στα πλατάνια
   ακούει τ΄ άγρυπνο νερό,
   ένα γεφύρι πέτρινο
   που ταξιδεύει στον καιρό.
   
   
   Ξέρω τα χέρια που το χτίσανε
   τα χείλη που το τραγουδήσανε.
   
   
   (Άκου το γέλιο της χτισμένης
   στα πέρατα οικουμένης)
5.  Με βάση το θρύλο του δημοτικού τραγουδιού Το γιοφύρι της Άρτας, ο Νίκος Καζαντζάκης έγραψε στο Παρίσι το 1908-1909 μια τραγωδία με αρχικό τίτλο Η Θυσία και τελικό  "Ο Πρωτομάστορας". Το 1910 ο Καζαντζάκης το υπέβαλε στον Λασσάνειο δραματικό αγώνα και κέρδισε βραβείο των χιλίων δραχμών. Η τραγωδία ήταν αφιερωμένη στον Ίδα, τον Ίωνα Δραγούμη. Υπόθεση: Το γεφύρι έχει τελειώσει και, παρά τις απαισιόδοξες προβλέψεις των μαστόρων και των χωρικών, ο Πρωτομάστορας είναι σίγουρος ότι δεν θα γκρεμιστεί. Ο Άρχοντας τον ρωτά πώς να τον ανταμείψει κι εκείνος ζητά την άδεια να χτίσει στη μέση του χωριού ένα σπίτι και να στεφανωθεί την αγαπημένη του. Τότε παρουσιάζεται μια κοπέλα που ισχυρίζεται πως το γεφύρι είναι έτοιμο να γκρεμιστεί. Η γριά Μάνα, η σοφή προφήτισσα, ανακοινώνει ότι για να στεριώσει το γεφύρι, πρέπει να θυσιαστεί η αγαπημένη του Πρωτομάστορα· δεν αποκαλύπτει, όμως, το όνομά της, λέγοντας ότι πρέπει ο Πρωτομάστορας και η αγαπημένη του να το ομολογήσουν οι ίδιοι. Ο Άρχοντας ορκίζεται ότι θα την παραδώσει ο ίδιος στη θυσία, αγνοώντας ότι πρόκειται για την κόρη του, τη Σμαράγδα, ενώ ο Πρωτομάστορας σιωπά. Καθώς η νύχτα πλησιάζει, οι μαστόροι αποφασίζουν να θυσιάσουν τον ίδιο. Τότε, η Σμαράγδα ομολογεί ότι αυτή είναι η αγαπημένη του και κατεβαίνει μόνη της στα θεμέλια του γεφυριού. (πηγή)
6.  Στις αρχές 20ου αιώνα (1909) ο μουσουργός  Μανώλης Καλομοίρης, φιλοδοξώντας να δημιουργήσει ελληνική κλασσική μουσική, συνθέτει το μουσικό δράμα  (μία από τις πέντε συνολικά όπερες που συνέθεσε)  «Ο Πρωτομάστορας», βασισμένο στο παραπάνω ομώνυμο θεατρικό έργο του Νίκου Καζαντζάκη. Την αφιέρωσε στον Ελευθέριο Βενιζέλο, «Πρωτομάστορα της Μεγάλης Ελλάδας», που γεννήθηκε με τους βαλκανικούς πολέμους και τις εδαφικές ανακατατάξεις που ακολούθησαν.Η τραγωδία πρωτοπαρουσιάστηκε στην Αθήνα  το 1916 και χαιρετίστηκε ως μουσικός σταθμός (εφ. Εστία, 12 Μαρτίου 1916). Ο συνθέτης στον πρόλογο του σημειώνει: Ο “Πρωτομάστορας” δεν είναι όπερα - όπως τουλάχιστον ο κόσμος συνήθισε να λέει κοινά το μουσικό δράμα. Δεν έρχεται τα παρουσιάσει διάφορα κομματάκια μουσικά, δεμένα όπως-όπως μεταξύ τους με μια υπόθεση, όπου παίζουνε μέρος μεγάλο οι φανταχτερές στολές. Κάθε άλλο. Θέλει με όλα τα εκφραστικά μέσα που η μουσική τέχνη έχει στην υποταγή της να δυναμώσει την τραγική εντύπωση που γεννιέται από το δράμα. Και η μουσική του έχει τη φιλοδοξία να δείξει όχι τόσο και μόνο, το ελληνικό χρώμα, παρά την ψυχή την ελληνική. Γιατί ο μουσικός του Πρωτομάστορα προσπάθησε να μη σταματήσει μόνο στις μελωδίες του λαού, στα ελληνικά θέματα, παρά πριν από όλα να δημιουργήσει νέα θέματα δικά του και δικές του μελωδίες, ελληνικά, όμως, πάντοτε, και με χαρακτήρα ελληνικό. Διάλεξε ο μουσικός την τραγωδία του Πρωτομάστορα, μια λεύτερη δημιουργία θεμελιωμένη πάνω σε γνώριμο δημοτικό θρύλο, γιατί πιστεύει πως ο θρύλος μονάχα, ο μύθος της αρχαίας τραγωδίας, καλοδέχεται και τη ζητάει μάλιστα, την επεξεργασία της μουσικής, τη μουσική ατμόσφαιρα. Σε τέτοια ατμόσφαιρα ίσα-ίσα ο κόσμος του θρύλου, ο φανταστικός, ζει πιο άνετα και πιο έντονα την παραμυθένια του ζωή… Δεκατρία χρόνια αργότερα, το 1929, ο συνθέτης έχοντας ξαναδουλέψει το έργο θα σημειώσει: "Ετσι ο Πρωτομάστορας μου φαντάζει σαν σύμβολο της ζωής μου και της Μοίρας - της Μοίρας κάθε τεχνίτη του τόπου μας, την ορμή για τα μεγάλα, για τα ωραία, μα που δεν μπορεί ή δεν τον αφήνουνε να στήσει... (wikipedia).   

Ακούστε αποσπάσματα από το έργο αυτό:

1. Ουβερτούρα
   (εισαγωγικό ορχηστρικό κομμάτι) 
2. Χορικό μαστόρων 
3. διάφορα αποσπάσματα

[Η πρώτη παράσταση δόθηκε στις 11 Μαρτίου 1916, ενώ η ηχογράφηση το 1990, διεύθυνση: Ε. Χατσατουριάν με την Κρατική Ορχήστρα Κινηματογραφίας ΕΣΣΔ και τη Χορωδία Ραδιοτηλεόρασης.]

*

Και μια συνοπτική ανάλυση του κειμένου από κυπριακή ιστοσελίδα.

(Θα κάναμε ωραία πράγματα και φέτος στην Γ΄ γυμνασίου...
Ας συνεργαστούμε τουλάχιστον διαδικτυακά.)