Κ.Π. Καβάφης και Βυζάντιο (ποιητικές συνομιλίες)

       Η ενασχόληση του Καβάφη με τη βυζαντινή ιστορία δεν εστίασε μόνο στον Ιουλιανό, κεντρικό πρόσωπο (σε ιστορικό μεταίχμιο, στην τελευταία σύγκρουση χριστιανισμού – ειδωλολατρίας , λίγο πριν την τελική επικράτηση του πρώτου- συμβατικά, διότι ουσιαστικά ως διαδικασία υπήρξε μακρόχρονη) σε αρκετά ποιήματά του -δημοσιευμένα ή στο αρχείο του :  από το 1896 (Ο Ιουλιανος εν τοις Μυστηρίοις) μέχρι το τέλος της ζωής του στο τελευταίο  Εις τα περίχωρα της Αντιοχείας (1933), δηλαδή  καθ΄ όλη τη διάρκεια της ποιητικής του δραστηριότητας.
      Ούτε εστίασε μόνο στον "ένδοξό μας βυζαντινισμό", αλλά αναφέρθηκε και σε γνωστούς μας από τη φετινή ιστορία αυτοκράτορες και άλλα "βυζαντινά" πρόσωπα. Είναι δε εντυπωσιακή η ευρυμάθειά του όχι μόνο περί τους αρχαίους συγγραφείς , όπως ο Όμηρος όπως είδαμε π.χ.  εδώ και εδώ , ή την ύστερη αρχαιότητα, που τον απασχολεί σε πλείστα ποιήματα, αλλά και περί τη βυζαντινή ιστορία και τα  βυζαντινά κείμενα. Ο Γ. Σεφέρης (Δοκιμές) αναφέρει τη δηλωμένη από τον ίδιο τον ποιητή εμβριθή μελέτη του αγίου Γρηγορίου του Ναζιανζηνού.

Μια σταχυολόγηση καβαφικών ποιημάτων με βυζαντινή χροιά...
(και στο τέλος επιπλέον ποιητικά σχόλια από τη 
βυζαντινολόγο Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ)

*

Ιουστινιανός Α ΄  527-565

ΤΗΣ ΑΝΕΚΔΟΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

 (1923)

Συχνά το βλέμμα του Ιουστινιανού

φρίκην και βδελυγμίαν ποιούσε στους θεράποντάς του.

Κάτι υποπτεύονταν αυτοί που δεν τολμούσαν να το πούν˙

όταν τυχαίως μια νύχτα βεβαιωθήκαν

πως ήταν απ’ την Κόλασι βγαλμένος δαίμων:

βγήκεν απ’ το δωμάτιο του αργά, και γύριζεν,

ακἐφαλος στες αίθουσες του παλατιού.

[Προφανώς γνώριζε την Απόκρυφη Ιστορία μεγάλου βυζαντινού  ιστορικού/ ιστοριογράφου Προκόπιου στην αυλή του Ιουστινιανού, που έγραψε πολλά εγκωμιαστικά σχετικά με τον αυτοκράτορα, αντιπαθούσε όμως τη Θεοδώρα. Μάλιστα -μάλλον μετά το θάνατο του Ιουστινιανού- καταφέρεται εναντίον και των δύο αναφερόμενος στη δαιμονική φύση τους.]

*

Λέων ο Γ' ο Ίσαυρος (717-741)

πρωτεργάτης της εικονομαχικής κρίσης  

αριστερά ο Κόνων- Λέων Γ΄

Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ ΚΟΝΩΝ 

(1926)

Ά πατριάρχη αγαθέ, ά πατριάρχη ενάρετε
μη βαυκαλίζεσαι πού είναι αδύνατον 
καθαίρεσις να γίνει των αγίων εικόνων, 
αφού δεν φάνηκεν ακόμη ο αυτοκράτωρ Κόνων.

Ά πατριάρχη δυστυχή μη βαυκαλίζεσαι˙

ο απαίσιος Λέων, να, μπήκε στην αίθουσά σου

και τ' όνομά του τώρα θα σου πεί.

 [Το βαπτιστικό του όνομα ήταν Κόνων (και ο Καβάφης το γνώριζε!),  καθαίρεσε τον εικονόφιλο πατριάρχη Γερμανό. Άλλαζαν ενίοτε όνομα με τη στέψη, συνήθεια που ακολουθούσαν μέχρι και τη σύγχρονη εποχή βασιλείς.]

* 

Μιχαήλ Γ΄ (842-867) 

τελευταίος αυτοκρατορας της δυναστείας του Αμορίου, γιος Θεοφίλου και Θεοδώρας,  έμεινε γνωστός στην ιστορία με το παρωνύμιο Μέθυσος  

Ίμενος

(απόσπασμα- 1915, 1919)

...στους άσωτους καιρούς του τρίτου Μιχαήλ.

*

Μακεδονική Δυναστεία

    

Φυγάδες

(1914) 

Πάντα η Αλεξάνδρεια είναι. Λίγο να βαδίσεις
στην ίσια της οδό που στο Ιπποδρόμιο παύει,
θα δεις παλάτια και μνημεία που θ' απορήσεις.
Όσο κι αν έπαθεν απ' τους πολέμους βλάβη
όσο κι αν μίκραινε, πάντα θαυμάσια χώρα.
Κ' έπειτα μ' εκδρομές, και με βιβλία, 
και με σπουδές διάφορες περνά η ώρα.
Το βράδυ μαζευόμεθα στην παραλία

ημείς οι πέντε (με ονόματα όλοι

πλαστά βεβαίως) κι άλλοι μερικοί Γραικοί

απ' τους ολίγους όπου μείνανε στην πόλι.

Πότε μιλούμε για εκκλησιαστικά (κάπως λατινικοί

μοιάζουν εδώ), πότε φιλολογία.

Προχθές του Νόννου στίχους εδιαβάζαμε.

Τι εικόνες, τι ρυθμός, τι γλώσσα, τι αρμονία.

Ενθουσιασμένοι τον Πανοπολίτην εθαυμάζαμε.

Έτσι περνούν η μέρες, κ' η διαμονή

δυσάρεστη δεν είναι, γιατί, εννοείται,

δεν πρόκειται νάναι παντοτεινή.

Καλές ειδήσεις λάβαμε, και είτε

από την Σμύρνη κάτι γίνει τώρα, είτε τον Απρίλιο

οι φίλοι μας κινήσουν απ' την Ήπειρο, τα σχέδιά μας

επιτυγχάνουν, και τον ρίχνουμεν ευκόλως τον Βασίλειο.

Και τότε πια κ' εμάς θάρθ' η σειρά μας.

[το ποίημα αναφέρεται στην εξορία του πατριάρχη Φωτίου την περίοδο 867-877, επί αυτοκράτορα Βασιλείου  Α΄(867-886). Τότε συνέταξε τη Μυριόβιβλο.]

*

δυναστεία Κομνηνών
(1081-1185)

Αλέξιος Α΄ Κομνηνός

Άννα Δαλασσηνή

(1927)

Εις το χρυσόβουλον που έβγαλ’ ο Αλέξιος Κομνηνός 
για να τιμήσει την μητέρα του επιφανώς,
την λίαν νοήμονα Κυρίαν Άννα Δαλασσηνή— 
την αξιόλογη στα έργα της, στα ήθη —
υπάρχουν διάφορα εγκωμιαστικά:
εδώ ας μεταφέρουμε από αυτά μια φράσιν έμορφην, ευγενική
«Οὐ τὸ ἐμὸν ἢ τὸ σόν, τὸ ψυχρὸν τοῦτο ρῆμα, ἐρρήθη».

[η μητέρα του Αλεξίου του Α΄ Κομνηνού, ιδρυτή της δυναστείας, καταγόμενη από αριστοκρατική οικογένεια. Δυναμική, ισχυρή προσωπικότητα - διατήρησε στην ιστορία το πατρικό της επώνυμο!- είχε εξουσία που της παραχώρησε ο γιος της, όταν έφυγε το 1081 σε εκστρατεία. Απόσπασμα από το σχετικό χρυσόβουλο (που αναφέρει η εγγονή της στο έργο της Αλεξιάδα είναι ο τελευταίος στίχος! Δεν υπάρχει δικό μου και δικό σου!]

Η Άννα Δαλασσηνή θεωρείται κτιτόρισσα του Ναού/Μονής
του Παντεπόπτου. Μετατράπηκε σε τζαμί

*

Άννα Κομνηνή

(1917, 1920 - αρχείο)

  
Στον πρόλογο της Αλεξιάδος της θρηνεί, 
για την χηρεία της η Άννα Κομνηνή.

Εις ίλλιγον είν’ η ψυχή της. «Καὶ 
ῥείθροις δακρύων» μας λέγει «περιτέγγω
τοὺς ὀφθαλμούς..... Φεῦ τῶν κυμάτων» της ζωής της,
«φεῦ τῶν ἐπαναστάσεων». Την καίει η οδύνη 
«μέχρις ὀστέων καὶ μυελῶν καὶ μερισμοῦ ψυχῆς».

Όμως η αλήθεια μοιάζει που μια λύπη μόνην
καιρίαν εγνώρισεν η φίλαρχη γυναίκα·
 έναν καημό βαθύ μονάχα είχε
(κι ας μην τ’ ομολογεί) η αγέρωχη αυτή Γραικιά, 
που δεν κατάφερε, μ’ όλην την δεξιότητά της, 
την Βασιλείαν ν’ αποκτήσει· μα την πήρε
σχεδόν μέσ’ απ’ τα χέρια της ο προπετής Ιωάννης.

[Η Άννα Κομνηνή (1083-1146), πρωτότοκη πορφυρογέννητη κόρη του Αλεξίου Α΄, παντρεύτηκε δύο φορές, απέτυχε να ανατρέψει τον αδερφό της από το θρόνο και χήρα αποσύρθηκε σε μοναστήρι, όπου συνέγραψε το ιστορικό της έργο. Σπουδαία ιστοριογράφος σε άψογα ελληνικά γράφει στην εισαγωγή της ιστορίας (Αλεξιάδας) της:

    Ῥέων ὁ χρόνος ἀκάθεκτα καὶ ἀεί τι κινούμενος παρασύρει καὶ παραφέρει πάντα τὰ ἐν γενέσει καὶ ἐς βυθὸν ἀφανείας καταποντοῖ ὅπου μὲν οὐκ ἄξια λόγου πράγματα, ὅπου δὲ μεγάλα τε καὶ ἄξια μνήμης, καὶ τά τε ἄδηλα φύων κατὰ τὴν τραγῳδίαν καὶ τὰ φανέντα ἀποκρυπτόμενος. Ἀλλ' ὅ γε λόγος ὁ τῆς ἱστορίας ἔρυμα καρτερώτατον γίνεται τῷ τοῦ χρόνου ῥεύματι καὶ ἵστησι τρόπον τινὰ τὴν ἀκάθεκτον τούτου ῥοὴν καὶ τὰ ἐν αὐτῷ γινόμενα πάντα, ὁπόσα ὑπερείληφε, ξυνέχει καὶ περισφίγγει καὶ οὐκ ἐᾷ διολισθαίνειν εἰς λήθης βυθούς.
  Ταῦτα δὲ διεγνωκυῖα ἐγὼ Ἄννα, θυγάτηρ μὲν τῶν βασιλέων Ἀλεξίου καὶ Εἰρήνης, πορφύρας τιθήνημά τε καὶ γέννημα, οὐ γραμμάτων οὐκ ἄμοιρος, ἀλλὰ καὶ τὸ Ἑλληνίζειν ἐς ἄκρον ἐσπουδακυῖα…

*

Μανουήλ Κομνηνός

 (1905, 1916)

Ο βασιλεύς κυρ Μανουήλ ο Κομνηνός

μια μέρα μελαγχολική του Σεπτεμβρίου

αισθάνθηκε τον θάνατο κοντά. Οι αστρολόγοι

(οι πληρωμένοι) της αυλής εφλυαρούσαν

που άλλα πολλά χρόνια θα ζήσει ακόμη.

Ενώ όμως έλεγαν αυτοί, εκείνος

παληές συνήθειες ευλαβείς θυμάται,

κι απ' τα κελλιά των μοναχών προστάζει

ενδύματα εκκλησιαστικά να φέρουν,

και τα φορεί, κ' ευφραίνεται που δείχνει

όψι σεμνήν ιερέως ή καλογήρου.

Ευτυχισμένοι όλοι που πιστεύουν,

και σαν τον βασιλέα κυρ Μανουήλ τελειώνουν

ντυμένοι μες την πίστι των σεμνότατα.

[Μανουήλ, 1143-1180 : ο αυτοκράτορας της ήττας του Μυριοκέφαλου. Στο τέλος της ζωής του, μήνα Σεπτέμβριο, ενδύθηκε τα ράσα και απέθανε. Το περιστατικό αναφέρει ο ιστοριογράφος  Νικήτας Χωνιάτης στη Χρονικήν Διήγησιν - και ο Καβάφης  έχει διαβάσει αυτή την πηγή, την οποία να αναπλάθει ποιητικά! Η βυζαντινή πηγή (από εδώ):

" ὁ δ᾿ αὐτοκράτωρ ἐπιστάντος τοῦ Σεπτεμβρίου τὸ ζῆν ἐξεμέτρησεν...  […] τὸ δὲ δὴ παραλογώτερον, πρόχειροι τὴν γλῶτταν ὄντες καὶ τῷ ψεύδει ἐνειθισμένοι καὶ συγκίνησιν προύλεγον τοῦ παντὸς συνδρομάς τε καὶ συνόδους τῶν μεγίστων ἀστέρων καὶ ἀνέμων ἐξαισίων ἐκρήξεις καὶ σχεδὸν τοῦ παντὸς μεταστοιχείωσιν προεφοίβαζον, ἐγγαστρίμυθοι πλέον ἢ ἀστεροσκόποι δεικνύμενοι. οὐ χρόνους δὲ μόνον καὶ μῆνας ἠρίθμουν καὶ ἑβδομάδας κατέλεγον, ἐφ᾿ ὧν ταῦτα γενήσεται […] Τέλος δὲ καὶ αὐτὸς τῇ ἀρτηρίᾳ προσάγων τὴν χεῖρα καὶ τὰς κινήσεις τοῦ σφυγμοῦ γνωματεύων βύθιόν τι στενάξας καὶ πλήξας τῇ χειρὶ τὸν μηρὸν τὸ μοναδικὸν σχῆμα ᾔτησε. θορύβου δέ, ὡς εἰκός, ἐπὶ τῷ ῥήματι τούτῳ ἀρθέντος καὶ τῆς πνευματικωτέρας ἀμφιάσεως ἐχούσης τὸ ἀπαράσκευον, τριβωνίου μέλανος οἱ περὶ τὸν βασιλέα ὁθενοῦν εὐπορήσαντες περιδύουσι μὲν αὐτὸν τὰ μαλακὰ καὶ ἀρχικὰ ἄμφια, ἐπενδύουσι δὲ τὸ τραχὺ τῆς κατὰ θεὸν πολιτείας ἔνδυμα, εἰς ὁπλίτην μετημειφότες πνευματικὸν κράνει τε θειοτέρῳ καὶ θώρακι σεμνοτέρῳ, τῷ οὐρανίῳ στρατολογήσαντες ἡγεμόνι. τὸ δὲ ῥάκος μὴ ποδῆρες ὂν μήτε μὴν δι᾿ ὅλου τοῦ ἡρωϊκοῦ ἐκείνου καταβαῖνον σώματος εἴα τὰς κνήμας ἀκαλυφεῖς, ὡς μηδένα τῶν ὁρώντων εἶναι ἀδάκρυτον, ἐν νῷ βαλλόμενον τὴν ἀνθρωπίνην ἀσθένειαν καὶ τὴν ἐν τῷ τελευτᾶν τὸν βίον τοῦ σώματος ἀχρειότητα, ὅπερ ἡμῖν ὡς ὄστρεον περιπλάττεται καὶ συμφύεται τῇ ψυχῇ… […] Τοῦ βίου γοῦν οὕτω καὶ τῆς βασιλείας μεθίσταται, τριάκοντα καὶ ὀκτὼ χρόνους γεγονὼς ἐν τῇ βασιλείᾳ λειπόντων μηνῶν τριῶν. Τέθαπται οὖν παρὰ πλάγιον πλευρὰν τῷ τὸν νεὼν εἰσιόντι τῆς τοῦ Παντοκράτορος μονῆς, οὐκ ἐν αὐτῷ τῷ τεμένει, ἀλλ᾿ ἐν τῷ περὶ τοῦτον ἡρώῳ…"  Δείτε και αυτή τη σχετική εργασία.]

*

δυναστεία Παλαιολόγων
 (1261-1453)

έμβλημα των Παλαιολόγων με το
συμπίλημα του επωνύμου (κέντρο)

Θεόφιλος Παλαιολόγος

(1903, 1914;)

Ο τελευταίος χρόνος είν' αυτός. Ο τελευταίος των Γραικών

αυτοκρατόρων είν' αυτός. Κι' αλλοίμονον

τι θλιβερά που ομιλούν πλησίον του.

Εν τη απογνώσει του, εν τη οδύνη

ο Κυρ Θεόφιλος Παλαιολόγος

λέγει «Θέλω θανείν μάλλον ή ζην».

Α Κυρ Θεόφιλε Παλαιολόγο

πόσον καϋμό του γένους μας, και πόση εξάντλησι

(πόσην απηύδησιν από αδικίες και κατατρεγμό)

η τραγικές σου πέντε λέξεις περιείχαν.

[Μαθηματικός, συγγενής του αυτοκράτορα , αναφέρεται στο Χρονικό του Φραντζή]

*
 Μπορείτε να διαβάσετε στην εξαίρετη ιστοσελίδα εδώ  σχετικά ποιήματα 
της  Ελένης Γλύκατζη-Αρβελέρ για Το Άγνωστο Βυζάντιο (2006): 

* Άννα Δαλασσηνή 

* Ένδοξος Βυζαντινισμός -Καβαφική κρυπτομνησία  (συνομιλία με Κ.Π. Καβάφη)

*

-εικόνες και μερικές πληροφορίες από το διαδίκτυο ( wikipedia.org)

-ποιήματα και στοιχεία από τα Άπαντα Τα Ποιήματα του Κ.Π.Κ (επιμ.: Σ. Ιλίνσκαγια, Νάρκισσος, 2003)